تنظیم اشتها در بدن
در بدن انسان، سیستمی به نام سیستم تنظیم دریافت مواد غذایی وجود دارد که این سیستم منجر به احساس سیری و گرسنگی می شود. بخش اول شبکه تنظیم اشتها است که در هیپوتالاموس قرار دارد. بخش دوم، سیگنالهای عصبی و هورمونی است.
بخش تغذیه و آشپزی تبیان
شبکه تنظیم اشتها متشکل از سلولهای عصبی میباشد که در اشتها یا بیاشتهایی نقش دارند. این سلولهای عصبی در هستههای مختلف هیپوتالاموس و برخی دیگر از نواحی مغ گستردهاند. سلولهای عصبی مؤثر در اشتها و بیاشتهایی با یکدیگر در ارتباط بوده و بر روی فعالیت یکدیگر اثر میگذارند. بهعلاوه پیامهای صادره از نواحی دیگر سیستم عصبی و همچنینی پیامهای عصبی و هورمونی صادره از بافتهای محیطی نیز میتوانند بر روی این شبکه اثر بگذارند.
امروزه جهت توضیح در مورد نحوه تنظیم دریافت مواد غذایی در بدن، بهجای تفکیک هستههای هیپوتالاموسی به دو بخش تحت عنوان مراکز سیری و گرسنگی، اصطلاحاً از شبکه تنظیم اشتها استفاده میشود. جایگزین شدن شبکه تنظیم اشتها بهجای مراکز سیری و گرسنگی، به دلیل آن است که اگر در مراکزی که تحت عنوان مراکز سیری یا گرسنگی شناخته شدهاند نوروترنسمیترهای ایجادکننده اشتها تزریق شود، باعث ایجاد اشتها و اگر نوروترنسمیترهای بیاشتهایی تزریق گردد باعث از بین رفتن اشتها و ایجاد احساس سیری میشود. به همین دلیل تفکیکی هستههای هیپوتالاموسی به دو بخش تحت عنوان مراکز سیری و گرسنگی دیگر صحیح به نظر نمیرسد.
هنگام دیدن، بو کردن و چشیدن مواد غذایی و همچنین شنیدن مطلبی در مورد مواد غذایی، به ترتیب رسپتورهای بینایی، بویایی، چشایی و شنوایی تحریک میشوند و از طریق اعصاب حسی، سیگنالهای عصبی را به شبکه تنظیم اشتها ارسال مینمایند و باعث میشوند که در فرد احساس اشتها یا عدم اشتها به وجود آید که این امر بستگی به میزان تحریک سلولهای عصبی ایجادکننده اشتها و بیاشتهایی دارد.
چون بعضی از اسیدآمینهها پیش ساز برخی از نوروترنسمیترهای مؤثر در تنظیم اشتها هستند، لذا افزایش غلظت این اسیدهای آمینه در خون منجر به افزایش سنتز نوروترنسمیترهای مؤثر در تنظیم اشتها میگردد از جمله این اسیدآمینهها تریپتوفان است که پیش ساز نوروترنسمیتر سروتونین میباشد
مصرف مواد غذایی باعث تحریک گیرندههای دهانی – حلقی موجود در نواحی دهان و حلق میگردد و سپس این رسپتورها به شبکه تنظیم اشتها پیام میفرستند و باعث به وجود آمدن احساس سیری میشوند. این احساس سیری معمولاً 20 تا 40 دقیقه طول میکشد. هرچقدر مواد غذایی بهتر جویده شوند، تماس مواد غذایی با این گیرندهها بیشتر صورت میگیرد و در نتیجه احساس سیری زودتر به وجود میآید.
به همین دلیل به افراد چاق توصیه میشود که غذاها را خوب بجوند و در رژیم غذایی خود از مواد غذایی حاوی فیبر از جمله میوهها و سبزیها استفاده کنند؛ چرا که مواد غذایی حاوی فیبر دارای بافت محکمی میباشند و بایستی قبل از بلعیدن به میزان بیشتری جویده شوند و این مطلب یکی از دلایل موجود در زمینه اثر فیبرها در ایجاد احساس سیری میباشد. البته باید توجه داشت که احساس سیری به وجود آمده به دلیل تحریک رسپتورهای دهانی – حلقی هم از نظر مدت و هم از نظر شدت کمتر از احساس سیری به وجود آمده به دلیل اتساع دستگاه گوارش، پس از مصرف مواد غذایی میباشد.
ورود مواد غذایی مصرف شده به معده و روده سبب اتساع آنها میگردد. اتساع معده و روده باعث تحریک گیرندههای مکانیکی موجود در جدار معده و روده میشوند. این گیرندههای مکانیکی تحریک شده، پیامهایی را به شبکه تنظیم اشتها میفرستند که این امر سبب به وجود آمدن احساس سیری میشود.
فیبرها از طریق این مکانیسم نیز میتوانند باعث حالت سیری شوند چرا که فیبرهای موجود در مواد غذایی به ویژه فیبرهای محلول از طریق خاصیت نگهداری آب باعث افزایش ویسکوزیته محتویات معده و ایجاد حالت ژلهای میشوند. به همین دلیل تخلیه معده با تأخیر صورت میگیرد و این امر باعث تحریک بیشتر گیرنده-های کششی و ایجاد سیری میشود. هورمونهای مترشحه از سلولهای مخاطی دستگاه گوارش نیز به شبکه تنظیم اشتها پیام میفرستند و منجر به ایجاد حالت سیری و گرسنگی میشوند.
افزایش غلظت قند خون پس از مصرف مواد غذایی حاوی کربوهیدرات، با تأثیر بر برخی از هستههای هیپوتالاموس منجر به افزایش استفاده از قند توسط سلولها شده و منجر به احساس سیری میشود. برخی پژوهشها نشان دادهاند که مصرف پروتئین و در نتیجه افزایش اسیدهای آمینه موجود در خون باعث ایجاد احساس سیری میشود.
چون بعضی از اسیدآمینهها پیش ساز برخی از نوروترنسمیترهای مؤثر در تنظیم اشتها هستند، لذا افزایش غلظت این اسیدهای آمینه در خون منجر به افزایش سنتز نوروترنسمیترهای مؤثر در تنظیم اشتها میگردد از جمله این اسیدآمینهها تریپتوفان است که پیش ساز نوروترنسمیتر سروتونین میباشد که افزایش غلظت آن در هیپوتالاموس باعث کاهش دریافت مواد غذایی میگردد. برخی پژوهشها نشان دادند که افزایش غلظت چربیهای خون پس از تجویز وریدیتری گلیسیریدها سبب کاهش اشتها و به وجود آمدن احساس سیری از طریق اثرگذاری بر برخی از هستههای هیپوتالاموس در شبکه تنظیم اشتها میگردد.
زمانی که درجه حرارت بدن بالا میرود، هیپوتالاموس خلفی به شبکه تنظیم اشتها نیز سیگنال میفرستد و این امر سبب کاهش اشتها و کاهش دریافت مواد غذایی و در نتیجه کاهش اثر گرمازایی ناشی از مصرف مواد غذایی میگردد و به این ترتیب باعث کاهش ایجاد حرارت در بدن میشود.
اما هنگامیکه درجه حرارت بدن پایین میآید، پیامهای فرستاده شده از هیپوتالاموس خلفی به شبکه تنظیم اشتها، باعث افزایش اشتها و افزایش مصرف مواد غذایی میشوند و به این ترتیب سبب افزایش تولید حرارت در بدن میشوند. پژوهشها نشان دادهاند که تغییرات درجه حرارت محیط (و در نتیجه تغییرات درجه حرارت بدن) فقط بر روی اندازه وعدههای غذایی تأثیر میگذارد و بر روی تعداد دفعات مصرف مواد غذایی اثری ندارد.
منبع: زندگی آنلاین - غزاله اسلامیان، دانشجوی دکتری تخصصی علوم تغذیه دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی